Ο Δήμος Αχαρνών αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους Δήμους της Αττικής. Χαρακτηριστικά ο Θουκυδίδης αναφέρει: «ἕως ἀφίκοντο ἐς ᾿Αχαρνάς, χωρίον μέγιστον τῆς ᾿Αττικῆς τῶν δήμων καλουμένων», Θουκυδίδου Ιστορία, Βιβλίο Β΄, 19. Έτσι μας πληροφορεί ότι αποτελούσε και έναν από τους πολυανθρωπότερους Δήμους της Αττικής. Η κατοίκηση του χώρου είναι συνεχής από τα νεολιθικά χρόνια έως και τις μέρες μας. Αρχαιολογικά ευρήματα που πιστοποιούν την ιστορική πορεία των Αχαρνών μαρτυρούνται από όλες τις περιόδους. Ιδιαίτερα σημαντικά μνημεία αποτελούν: ο Μυκηναϊκός Θολωτός τάφος, το Αρχαίο Θέατρο των Αχαρνών – ένα τμήμα του οποίου ήρθε στο φως το 2007 επί της πρώην οδού Σαλαμίνος και νυν Αρχαίου Θεάτρου-, ο επονομαζόμενος ¨Τύμβος του Σοφοκλή¨ στην Βαρυμπόμπη και η Ρωμαϊκή Αγροικία στην Αυλίζα. Επίσης πολύ σημαντικά είναι τα αποκαλυφθέντα τμήματα δύο μεγάλων έργων κοινωφελούς χαρακτήρα, του Αχαρνικού Οχετού της κλασικής εποχής και του Αδριάνειου Υδραγωγείου της ρωμαϊκής.

Στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους ανήκουν αρκετοί ναοί, που εντάσσονται στην εδαφική κυριότητα του σημερινού Δήμου. Κάποιοι από αυτούς έχουν καταγραφεί από τον Αναστάσιο Ορλάνδο στο Γ΄ τεύχος του Ευρετηρίου Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος, το 1933. Οι ναοί αυτοί καλύπτουν χρονικά μια μεγάλη περίοδο, από το 13^ο αιώνα μ.Χ. έως και τις αρχές του 19^ου αιώνα μ.Χ., στοιχείο που καταδεικνύει τη συνεχή κατοίκηση και χρήση του χώρου, σε όλη τη διάρκεια της υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Στην διάρκεια αυτών των αιώνων, το Μενίδι αποτελεί μια επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που αντιμετωπίζει διαδοχικά την εισβολή των Φράγκων και των Τούρκων κατακτητών. Οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων δυσκολεύουν και οι διαθέσιμοι πόροι συρρικνώνονται. Σε αντίθεση όμως με τις διαμορφωθείσες συνθήκες, η παραγωγή μνημείων πολιτισμού είναι πολυάριθμη και σε ορισμένες περιπτώσεις η καλλιτεχνική έκφραση ξεπερνά κατά πολύ το μέσο όρο.

Ναοί που διατάσσονται μέσα και γύρω από το σημερινό κέντρο.

Οι ναοί που αναφέρονται παρακάτω βρίσκονται γεωγραφικά στο σημερινό κέντρο του Δήμου, ή διατάσσονται σε μικρή απόσταση γύρω από αυτό. Κάποιοι βρίσκονται λίγο πιο απόμακρα στην περιφέρεια του παλιού χωριού. Αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας των Αχαρνών, είτε είναι παρεκκλήσια μεγαλύτερων ναών είτε όχι, συνδέονται άρρηκτα με την ιστορία και λαογραφία του τόπου και συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του τοπικού πολιτισμικού γίγνεσθαι. Οι περισσότεροι βρίσκονται σε αρκετά καλή κατάσταση διατήρησης, κάτι που επιτρέπει την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, τουλάχιστον την ημέρα που τιμάται ο εορταζόμενος άγιος. Η πρόσβαση σε αυτούς είναι εύκολη και οι περισσότεροι είναι επισκέψιμοι καθημερινά. Βρίσκονται σε πλατείες, στους δυο γειτονικούς λόφους του Προφήτη Ηλία και των Σαράντα Μαρτύρων και στους αύλειους χώρους νεότερων εκκλησιών.

Οι ναοί αυτοί είναι:

1. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στην οδό Λιοσίων. 13^ος αιώνας μ.Χ.
2. Οι Άγιοι Θεόδωροι στην οδό Χειλίου, πίσω από το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο. 13^ος αιώνας μ.Χ.
3. Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, παρεκκλήσι του Αγίου Βλασίου. Βρίσκεται στην κεντρική πλατεία. 17ος-18ος αιώνας μ.Χ.
4. Η Αγία Παρασκευή. Βρίσκεται εντός της ομώνυμης πλατείας στο κέντρο, πλησίον του κτηρίου που στεγαζόταν η ΔΕΗ. 1741 μ.Χ. Χρονολογείται από επιγραφή του τέμπλου.
5. Οι Άγιοι Πάντες, παρεκκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίτσα), επί της οδού Λιοσίων. Μεταβυζαντινός- ανακαίνιση του 19ου αιώνα μ.Χ.
6. Ο Άγιος Κωνσταντίνος στη συμβολή των οδών Αγίου Κωνσταντίνου και Ξενοφώντος. Μεταβυζαντινός.
7. Η Αγία Τριάδα στη ομώνυμη πλατεία, στη συμβολή των οδών Αγίας Τριάδος και Αριστοτέλους. Μεταβυζαντινός.
8. Ο Άγιος Δημήτριος στη συμβολή της οδού Δημοκρατίας και Αγίου Δημητρίου. Μεταβυζαντινός.
9. Ο Άγιος Αθανάσιος στην οδό Λιοσίων. Μεταβυζαντινός.
10. Η Αγία Σωτήρα (Μεταμόρφωση του Σωτήρος) ή Άγιος Νικόλαος. Βρίσκεται στη δυτική όχθη του Κηφισού και ΝΑ του Δημαρχείου, κοντά στη θέση «Πράξη». 16ος-17ος αιώνας μ.Χ.
11. Ο Άγιος Δημήτριος στο Μονομάτι, στη δυτική όχθη του Κηφισού, ΒΑ του σημερινού κέντρου. Μετά το σεισμό, κατέρρευσε η οροφή, μέρος των τοίχων και η αψίδα του ιερού. Μεταβυζαντινός.
12. Ο Άγιος Πέτρος ή Άσπρη Εκκλησία (Κλησαμπάρδα στα Αρβανίτικα) στην οδό Αγίου Πέτρου. Βρίσκεται στα βόρεια του Δήμου, δίπλα στο ρέμα της Εσχατιάς. Μεταβυζαντινός.
13. Ο Προφήτης Ηλίας. Βρίσκεται στην κορυφή του υψώματος που χωρίζει τα Λιόσια από το Μενίδι. Μεταβυζαντινός.
14. Οι Άγιοι Σαράντα Μάρτυρες. Βρίσκεται στο ομώνυμο λόφο, στη νότια κορυφή του υψώματος του Προφήτη Ηλία. Χρονολογείται στα 1817 ή 1837 από επιγραφή.
15. Οι Άγιοι Ανάργυροι ή Ανάληψη. Βρίσκεται ανατολικά του ναού των Σαράντα Μαρτύρων. Μεταβυζαντινός.
16. Η Ευαγγελίστρια στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως. Βρίσκεται εντός του παλαιού νεκροταφείου του Δήμου. Μεταβυζαντινός. Από τα τέλη του 19^ου αιώνα αποτέλεσε τον κοιμητηριακό ναό του χωριού.

Εκτός από αυτούς, αναφέρουμε και άλλους τρεις, που υπήρχαν μέχρι και πριν από λίγα χρόνια, αλλά τώρα έχουν γκρεμιστεί.

1. Άγιος Νικόλαος. Βρισκόταν στην πλατεία Αγίου Νικολάου. Αποτελούσε μετόχι της μονής Πετράκη. Κατεδαφίστηκε το 1932 και στη θέση του δημιουργήθηκε πλατεία, όπου σήμερα υπάρχει προσκυνητάρι- ομοίωμα του ναού- του Αγίου. Μεταβυζαντινός.
2. Άγιος Βλάσιος. Βρισκόταν στην κεντρική πλατεία, έμπροσθεν του λαογραφικού μουσείου. Κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα. Τη θέση του πήρε ο μεγαλύτερος-μητροπολιτικός ναός σήμερα- του Αγίου Βλασίου, που θεμελιώθηκε το 1886. Μεταβυζαντινός.
3. Άγιος Γεώργιος. Βρισκόταν επί της οδού Αγίου Γεωργίου και Αγίας Τριάδος. Τη δεκαετία του 1980 γκρεμίστηκε για να χτιστεί ο μεγαλύτερος υφιστάμενος ναός, 50 περίπου μέτρα νότια του παλαιού. Μεταβυζαντινός.

Οι θέσεις των βυζαντινών- μεταβυζαντινών ναών στο κέντρο του Δήμου και γύρω από αυτό, σημειωμένες στο χάρτη. Με κίτρινο χρώμα σημειώνονται οι βυζαντινές, με κόκκινο οι μεταβυζαντινές και με πράσινο αυτές που πλέον δεν υπάρχουν.

Ναοί στην περιοχή Θρακομακεδόνων, Βαρυμπόμπης και στην Πάρνηθα.

Υπάρχουν αρκετοί ναοί και εκκλησάκια βορειότερα του μεταβυζαντινού οικισμού των Αχαρνών, που ανήκουν όμως στο σημερινό Δήμο. Αυτά βρίσκονται στους πρόποδες της Πάρνηθας, αλλά και αρκετά ψηλά πάνω στο βουνό, στην περιοχή της Βαρυμπόμπης και των Θρακομακεδόνων. Πιο συγκεκριμένα:

1. Η Ζωοδόχος Πηγή Γκατζανά. Βρίσκεται στους πρόποδες της Πάρνηθας, νότια από το Μετόχι, δυτικά του Γκατζανά. Έχει μεγάλη ιστορική αξία για τους κατοίκους των Αχαρνών, γιατί εκεί γινόταν το πανηγύρι της Ζωοδόχου Πηγής την Παρασκευή μετά το Πάσχα. Στις αρχές του 20ου αιώνα μεταφέρθηκε στο κέντρο των Αχαρνών, στην εκκλησία του Αγίου Βλασίου. Μεταβυζαντινός.
2. Η Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα, σε υψόμετρο 1000 μέτρων στην οδό προς το ξενοδοχείο Mon Parnes. Αποτελούσε καθολικό μοναστηριού στο οποίο ανήκαν και δυο μικρότερα εκκλησάκι στο Μετόχι, ο Άγιος Νικόλαος και ο Προφήτης Ηλίας. Θεωρείτο μεταβυζαντινός ναός (17ος αιώνας μ.Χ.). Η επισήμανση παλαιότερου στρώματος τοιχογραφιών, τον κατατάσσει στην υστεροβυζαντινή περίοδο (13ος αιώνας μ.Χ.).
3. Ο Άγιος Νικόλαος, νοτιοανατολικά του καθολικού της Αγίας Τριάδας, στη θέση Μετόχι. Σήμερα ερειπωμένος από το σεισμό του 1999. 17ος-18ος αιώνας μ.Χ.
4. Ο Προφήτης Ηλίας, 80 περίπου μέτρα ανατολικά του Αγίου Νικολάου. 18ος αιώνας μ.Χ.
5. Η Ζωοδόχος Πηγή (Παναγίτσα), στην Βαρυμπόμπη, στην οδό Τύμβου Σοφοκλή. Βρίσκεται σε χαμηλό λόφο, στη θέση Μεγάλη Βρύση. Μεταβυζαντινός.
6. Ο Άγιος Νικόλαος, στη θέση «Πέτρα» Βαρυμπόμπης, στην οδό Έβρου. Ανατολικά της κοινότητας των Θρακομακεδόνων, μέσα στο γυναικείο μοναστήρι της Ιεράς Κοιμήσεως Θεοτόκου. 13ος αιώνας μ.Χ.
7. Ο Άγιος Γεώργιος(Βουρδουμπά), στη θέση Μπίλεζα, στην οδό Φιλίας των Λαών, ΝΑ του Αγίου Νικολάου και κοντά στην πηγή «Άσπρη Βρύση». Ιδιαίτερες φθορές από το σεισμό του 1999, που αποκαταστάθηκαν. Μεταβυζαντινός.
8. Άγιος Νικόλαος Λοιμικού, μέσα στο δασόκτημα «Λοιμικού και Αγίου Νικολάου». Τοποθετείται από την (τέως) 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στους χρόνους της όψιμης Τουρκοκρατίας, χωρίς δυνατότητα ακριβέστερης χρονολόγησης, καθώς ο ναός έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις στη μορφή του από νεότερες αυθαίρετες παρεμβάσεις.

Σύνταξη : Αβραμίδης Βασίλειος

Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να ανατρέξετε στην ιστοσελίδα του Τμήματος Αρχαιολογίας και Ιστορικής Έρευνας του δήμου Αχαρνών:

https://arxaiologikoacharnes.wordpress.com/

Γενική Βιβλιογραφία:

1. Δ.Γ. Γιώτας, Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών, Αχαρνές 2004.
2. Ελ. Γκίνη-Τσοφοπούλου- Αικ. Παντελίδου-Αλεξιάδου, Προτάσεις και μέτρα για τη διάσωση των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών μνημείων της περιοχής Δυτικής Αττικής μετά τους σεισμούς του 1999, στη διημερίδα του Δήμου Αχαρνών «Η Επανάσταση του ’21 στην Αττική» 19-20/4/2002. Δημοσιεύεται η ανακοίνωση της Παντελίδου- Αλεξιάδου στο βιβλίο του Δημήτρη Γ. Γιώτα, Σεισμόπληκτες εκκλησίες του Δήμου Αχαρνών, σελ. 95 κ. εξ.
3. Αλ. Γκίρας, Ἀχαρναὶ. Ἱστορία τριῶν χιλιετηρίδων (500 π.Χ.- 1949 μ.Χ.), Ἀχαρναὶ 1949.
4. Χρ. Καλογράνης, Οι Μενιδιάτες, Αθήνα 1990.
5. Α. Κ. Ορλάνδος, Μεσαιωνικὰ μνημεῖα τῆς πεδιάδος τῶν Άθηνῶν καὶ τῶν κλιτύων Ὑμηττοῦ-Πεντελικοῦ- Πάρνηθος καὶ Αἰγάλεω, ΕΜΜΕ, τεύχ. Γ΄, Αθῆναι 1933.
6. Στ. Α. Μουζάκης, Βυζαντινές-Μεταβυζαντινές εκκλησίες βόρειας Αττικής (12^ος-19^ος αιώνας). Αρχιτεκτονική- Εικονογραφική περιγραφή, Επιστημονική Εταιρεία Αττικών Μελετών, Αθήνα 2010.
7. Γ. Πάλλης, Τοπογραφία του Αθηναϊκού πεδίου κατά την μεταβυζαντινή περίοδο. Οικισμοί, οδικό δίκτυο και μνημεία, [Μεταβυζαντινά Μνημεία 1, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ], Θεσσαλονίκη 2009.
8. Αικ. Παντελίδου- Ε. Ζαγκουδάκη- Μ. Μαργώνη, «Εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης εκκλησιών Αχαρνών- νέα στοιχεία: Άγιος Ιωάννης, Άγιοι Θεόδωροι, Άγιος Γεώργιος Βουρδουμπά, Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου», 10ο ΣΙΛΑ, 20- 23 Οκτωβρίου 2011, 366-372. Πρακτικά υπό έκδοση, αναρτηθέντα στην ιστοσελίδα της ΙΛΕΑ: http://www.ilea.gr/Ekdoseispdf/Praktika%2010ou%20symposiou.pdf.

9. Μ. Πλάτωνος-Γιώτα, Αχαρναί, Ιστορική και Τοπογραφική Επισκόπηση των Αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών Δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας, Αχαρναί 2004.

10. Στ. Στριφτού-Βάθη, Αχαρναί. Από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, τόμ. Α΄, τόμ. Β΄,  Αχαρναί 2009.